शेतकरी बंधूंनो, आज आपण गांडूळ खत निर्मिती बद्दल माहिती मिळवणार आहोत. २१ व्या शतकात शेतकरी जास्तीत जास्त उत्पादन काढण्यासाठी भरपूर  रासायनिक खताचा वापर करताना दिसत आहेत. तर एकीकडे काही शेतकरी सेंद्रिय शेतीकडे देखील वळताना दिसत आहेत. आरोग्याच्या दृष्टीने पहिला तर भविष्यामध्ये सेंद्रिय शेतीला चांगले दिवस येणार आहेत. गांडूळ खत हा सेंद्रिय शेती मधलाच एक घटक आहे. गांडूळ खत हे शेतकरी स्वतः तयार करू शकतात त्यामुळे पिकाच्या उत्पादन खर्चात खूप बचत होते तसेच शेताचा पोत देखील सुधारतो. त्याच बरोबर गांडूळ खत निर्मितीकडे शेतीपूरक जोडधंदा म्हणून ही पाहू शकतात. चला तर मग, गांडूळ खत निर्मितीची माहिती घेऊ.

गांडूळ हा जमिनीत राहणारा प्राणी आहे. तो जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ खातो. ते खाल्ल्यानंतर त्याच्या शरीराला आवश्यक असा भाग सोडून उर्वरित भाग विष्ठा म्हणून शरीरातून बाहेर टाकतो, त्यालाच गांडूळ खत किंवा वर्मिकंपोस्ट असे म्हणतात. या क्रियेला 24 तासांचा कालावधी लागतो. गांडूळ जेवढे पदार्थ खातो त्यापैकी स्वत:च्या शरीरासाठी फक्त दहा टक्के भाग ठेवतो व बाकीचा नव्वद टक्के भाग शरीरातून बाहेर टाकतो. गांडूळखतात वनस्पतीच्या वाढीसाठी लागणारी अन्नद्र्व्ये, संप्रेरके, उपयुक्त जीवाणू असून वनस्पतीची रोग प्रतिकारक क्षमता वाढविते. गांडूळखत हे भरपूर अन्नद्र्व्ये, संप्रेरके असणारे दाणेदार सेंद्रीय खत असून जैविक गुणधर्म वाढविते. गांडूळखत हा सेंद्रीय शेतातील एक महत्त्वाचा घटक आहे.

गांडूळ खत निर्मिती:
गांडूळ खत निर्मितीसाठी जागा निवडत असताना सावली असले अशी जागा निवडावी. एकाद्या झाडाखाली, छपरामध्ये, किंवा खोलीमध्ये गांडूळ खताचा बेड असावा. जिथे बेड असेल तेथील जमीन टणक असावी. जेणेकरून गांडूळ जमिनीमध्ये जाणार नाहीत याची काळजी घ्यावी. खालील फोटोमध्ये दिल्याप्रमाणे अलीकडे प्लास्टिकचे रेडिमेड बेडही मिळत आहेत त्याचादेखील आपण विचार करू शकतो.

१० फूट लांब ३ फूट रुंद आणि २ फूट उंच असा बेड तयार करावा. सुरवातीला त्यामध्ये पालापाचोळा, उसाचे पाचट  गवत  ६ इंचाचा थर करावा. त्यावर एक ते दीड फूट शेणखत टाकावे. आता यावर २ किलो गांडूळ सोडावे आणि त्यावर बर्दनाने(पोत्याने) झाकून १० ते २० लिटर पाणी रोज मारावे. पोती झाकताना वापसा राहील याची काळजी घ्यावी. सात ते आठ दिवसात गांडूळाची विष्टा दिसायला लागेल.  याचाच अर्थ आपला गांडूळ खात तयार होत आहे. अश्या पद्धतीने ३० ते ३५ दिवस पाणी मारत राहावे. त्यानंतर तुम्हाला निदर्शनास येईल कि गांडूळ खत तयार झाले आहे. मग काही दिवस पाणी मारणे बंद करावे. 

गांडूळ खात कोरडे झाल्यानंतर त्या गांडूळ खाताला छोट्या भागात विभागून चाळून घ्यावे. आणि हे खात गोणी मध्ये भरून ठेवावे आणि लागेल तसे वापरावे. जर गांडूळ खताचा व्यवसाय करणार असाल तर योग्य त्या वजनाची गोणी भरून घ्यावीत व विक्रीसाठी ठेवावे. गांडूळ खताचा व्यवसाय करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकार अनुदान देत असते त्याचबरोबर योग्यवेळी मार्गदर्शनही करते.